Iedere Nederlander kent het ritueel: verkiezingen komen eraan, de beloftes vliegen je om de oren. Gratis kinderopvang, lagere lasten, meer huizen, een eerlijker belastingstelsel. Het klinkt allemaal alsof we eindelijk een tropische zomer tegemoet gaan. Maar wie hier woont, weet één ding: zelfs de zonnigste dag kan omslaan in motregen.
En misschien is dat wel de kern van onze politiek. Beloften worden gedaan met de warmte van juni, maar tegen de tijd dat de coalitieonderhandelingen beginnen, voelt alles alweer als oktober.
Verkiezingsbeloften
Beloften zijn het mooist in de lente
Campagnes draaien om hoop. Politici trekken door zaaltjes en talkshows, en schilderen visioenen die groter zijn dan de werkelijkheid kan dragen. Het doet denken aan die eerste warme dag in mei: iedereen haalt de barbecue van zolder en gelooft dat de zomer écht begonnen is.
Maar zodra de stemmen geteld zijn, wordt duidelijk dat de realiteit minder zonnig is. Uit onderzoek blijkt dat van de verkiezingsbeloften van coalitiepartijen uiteindelijk zo’n 57 procent daadwerkelijk wordt omgezet in beleid, bij oppositiepartijen slechts rond de 33 procent (Universiteit Leiden). Dat klinkt misschien nog best aardig, maar het betekent ook dat bijna de helft verdampt zodra de formatie begint.
De compromissenmachine
Nederland is een land van coalities, en daarmee van compromissen. Het beroemde poldermodel wordt vaak geroemd als bron van stabiliteit, maar het betekent óók dat bijna geen enkele belofte ongeschonden de formatie overleeft.
Kinderopvang “gratis” wordt in de praktijk “een beetje goedkoper”. Belastingen omlaag verandert in “niet nog verder omhoog”. En ambitieuze klimaatplannen schuiven door naar de volgende kabinetsperiode, omdat “we realistisch moeten zijn”.
Econoom Wimar Bolhuis liet zien dat in acht van de negen formaties tussen 1986 en 2017 de lasten voor burgers juist hoger uitpakten dan beloofd – gemiddeld zo’n 3 miljard euro verschil (Welingelichte Kringen). Voor bedrijven gold vaak het tegenovergestelde: zij kregen in regeerakkoorden fiscale voordelen die nooit in verkiezingsprogramma’s stonden.
Het geheugen van de kiezer
Je zou denken dat de kiezer dat doorziet. Maar elke verkiezing begint de cyclus opnieuw. Er is iets menselijks aan hoop: wie wil er nu stemmen op een partij die eerlijk zegt “we kunnen weinig beloven, want straks gaat de helft toch verloren in de formatie”?
Onderwijsonderzoekers van de Algemene Onderwijsbond toonden aan dat het onderwijs in regeerakkoorden gemiddeld 600 miljoen euro minder kreeg dan in verkiezingsprogramma’s beloofd was. Toch blijven politici zulke beloftes herhalen, en blijven kiezers er in meegaan.
Misschien is het zoals bij die buurman die elk jaar een nieuwe partytent koopt omdat hij dit keer wél gelooft in een warme zomer. Twee weken later waait het ding om in een storm, en toch staat er volgend jaar weer een nieuwe.
De voorspelbare onvoorspelbaarheid
Ironisch genoeg weten we allemaal hoe dit spel werkt. Campagnebeloften zijn de zonnestralen, formaties zijn de wolken, en regeerakkoorden de regenbuien die volgen.
Onderzoek van politicoloog Tom Louwerse laat zien dat Nederlandse media bovendien relatief streng zijn in hun berichtgeving over niet nagekomen beloftes, strenger dan bijvoorbeeld in de VS (Tilburg University). Dat versterkt het gevoel van teleurstelling, ook al wordt objectief gezien een groot deel van de beloften wél uitgevoerd.
Het resultaat: een cynische kiezer die toch blijft hopen. We plannen elke vier jaar opnieuw onze politieke barbecue, ook al weten we dat de regenradar rood kleurt.
Vertrouwen als breekpunt
Het echte probleem zit in de gevolgen. Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) wees er recent op dat teleurstellingen op thema’s als woningbouw en immigratie een flinke hap nemen uit het vertrouwen van burgers in de politiek. Mensen zien keer op keer dat beloften worden afgezwakt of uitgesteld, en dat ondermijnt niet alleen partijen, maar ook de democratie zelf.
Maar wat dan?
Moeten we verkiezingsprogramma’s dan maar negeren? Nee, dat zou te cynisch zijn. Politiek is nog steeds de kunst van het mogelijke. Het is verstandiger om te kijken naar waarden en richting dan naar exacte beloftes.
Een partij die structureel vasthoudt aan duurzaamheid, sociale rechtvaardigheid of economische groei, laat in daden meestal zien waar ze echt voor staat – ook al komt niet elke belofte uit. Zoals Louwerse schrijft: “het gaat niet om de letter van de belofte, maar om de lijn van de politiek”.
In Nederland kun je beter altijd een paraplu meenemen dan vertrouwen op een stralende zomer. En hetzelfde geldt voor verkiezingsbeloften. Ze zijn mooi om in te geloven, soms zelfs noodzakelijk om het spel mee te spelen, maar vaak net zo vluchtig als die ene dag zon in juli.
De vraag is alleen: blijven we ons laten meeslepen, of leren we eindelijk kijken naar de consistentie van waarden in plaats van naar de zoveelste belofte die verdwijnt in de regen?
